اختلال وسواس فکری-عملی (OCD) چیست؟
اختلال وسواس فکری-عملی در بهداشت روان، وضعیتی است که در آن افراد برخی افکار مزاحم و ناخواسته (افکار وسواسی) و رفتارهای تکراری (رفتار اجباری) را تجربه می‌کنند تا اضطراب و نگرانی های ناشی از آن افکار را کاهش دهند.
علت دقیق اختلال وسواس فکری-عملی شناخته نشده است، اما روی هم رفته ترکیبی از عوامل ژنتیکی یا مادرزادی، زیست شناختی و محیطی علت این شرایط دانسته شده است.
یک تصور غلط عمومی وجود دارد که اختلال وسواس فکری عملی (OCD) تنها یک ویژگی یا ترجیح شخصیتی بی اهمیت است و همه مردم کمی وسواس فکری -عملی دارند. در واقع، اختلال وسواس فکری- عملی یک اختلال سلامت روان جدی و اغلب ناتوان‌کننده است که افراد را در تمام سنین و اقشار مختلف جامعه تحت تأثیر قرار می‌دهد و زمانی رخ می‌دهد که فرد در چرخه‌ای از وسواس‌ها و اجبارها گرفتار می‌شود .
تعریف وسواس فکری - عملی
وسواس‌ها افکار، تصاویر یا تمایلات ناخواسته و مزاحمی هستند که احساسات به شدت ناراحت‌کننده‌ای را برمی‌انگیزند. اجبارها رفتارهایی هستند که فرد برای رها شدن از وسواس‌ها و/یا کاهش پریشانی انجام می‌دهد.بیشتر افراد در دوره‌ای از زندگی خود افکار وسواسی و/یا رفتارهای اجباری دارند، اما این بدان معنا نیست که همه ما "مقداری وسواس فکری -عملی" داریم. برای اینکه تشخیص اختلال وسواس فکری عملی داده شود، این چرخه وسواس‌ها و اجبارها باید آنقدر شدید باشد که فرد زمان زیادی (بیش از یک ساعت در روز) را صرف کند، باعث پریشانی شدید شود .
وسواس و اجبار دقیقاً چیستند؟
وسواس‌ها افکار، تصاویر یا تکانه‌هایی هستند که بارها و بارها رخ می‌دهند و خارج از کنترل فرد احساس می‌شوند. افراد مبتلا به اختلال وسواس فکری -عملی نمی‌خواهند این افکار را داشته باشند و آنها را مزاحم می دانند. در بیشتر موارد، افراد مبتلا به اختلال وسواس فکری -عملی تا اندازه ای بینش دارند - آنها متوجه می‌شوند که این افکار غیرمنطقی هستند.وسواس‌ها معمولاً با احساسات شدید و ناراحت‌کننده‌ای مانند ترس، بیزاری، بی اطمینانی، شک یا داشتن این احساس که کارها باید به روشی "کاملاً درست" انجام شوند، همراه هستند. در زمینه اختلال وسواس فکری - عملی، وسواس‌ها وقت‌گیر هستند و مانع فعالیت‌های مهمی می‌شوند که برای فرد ارزشمند هستند. به خاطر سپردن این بخش آخر بسیار مهم است زیرا تا اندازه ای تعیین می‌کنند که آیا فرد مبتلا به اختلال وسواس فکری - عملی دچار یک اختلال روانی دیگر است یا دارای یک ویژگی شخصیتی وسواسی است.
محتوای یک «وسواس» می‌تواند جدی‌تر باشد: برای نمونه، هر کسی ممکن است هر از گاهی فکری در مورد بیمار شدن، یا نگرانی در مورد امنیت یکی از عزیزان، یا نگرانی از اینکه آیا اشتباهی که مرتکب شده است ممکن است به نوعی فاجعه‌بار باشد، داشته باشد. اگرچه این افکار شبیه به آنچه در اختلال وسواس فکری-عملی می‌بینید به نظر می‌رسند، اما ممکن است کسی که مبتلا به اختلال وسواس فکری-عملی نیست، این افکار را داشته باشد، لحظه‌ای نگران شود و سپس به زندگی عادی خود ادامه دهد. اما در کسانی که دچار اختلال وسواس فکری-عملی، هستند این افکار مزاحم به طور مکرر به سراغشان می‌آیند و اضطراب، ترس ویا بیزاری شدیدی را پدید می آورد که آنها را عملکرد روزانه باز می دارد.
وسواس های رایج در اختلال وسواس فکری عملی
وسواس‌های آلودگی
ترس از تماس با مواد/چیزهای آلوده، مانند:مایعات بدن (برای نمونه ادرار، مدفوع)
میکروب‌ها/بیماری‌ها (مانند تبخال، HIV، کووید-19)
آلاینده‌های محیطی (مانند آزبست، پرتو های زیانبار)
مواد شیمیایی خانگی (مانند پاک‌کننده‌ها، حلال‌ها، اسید ها)
کثیف بودن
وسواس‌های خشونت‌آمیز
ترس از اقدام بر اساس انگیزه برای آسیب رساندن به خودترس از اقدام بر اساس انگیزه برای آسیب رساندن به دیگران
نگرانی بیش از اندازه با تصاویر خشونت‌آمیز یا وحشتناک در ذهن
وسواس‌های مسئولیت
ترس از مسئول بودن در قبال اتفاق وحشتناکی (مانند آتش‌سوزی، سرقت، تصادف رانندگی)ترس از آسیب رساندن به دیگران به دلیل عدم دقت کافی (مانند انداختن چیزی روی زمین که ممکن است باعث لیز خوردن کسی و خودشان شود)
کمال‌گرایی زیاد
نگرانی بیش از اندازه در مورد یکنواختی یا دقتنگرانی بیش از اندازه در زمینه نیاز به دانستن یا به خاطر سپردن
ترس از دست دادن یا فراموش کردن اطلاعات مهم، در هنگام دور انداختن چیزی
نگرانی بیش از اندازه در مورد انجام وظایف "کامل" یا "درست"
ترس از اشتباه کردن
وسواس‌های جنسی
افکار یا تصاویر ذهنی ناخواسته مربوط به رابطه جنسی، از جمله:ترس از اقدام بر اساس یک انگیزه جنسی
ترس از آسیب جنسی به کودکان، بستگان یا دیگران
ترس از انجام رفتارهای جنسی پرخاشگرانه نسبت به دیگران
وسواس‌های مذهبی یا اخلاقی (مراقبت‌های اخلاقی)
ترس از رنجاندن خدا، نفرین شدن و یا نگرانی در مورد کفرگویی
نگرانی بیش از اندازه در مورد درست یا نادرست بودن رفتار از دیدگاه موازین اخلاقی
وسواس‌های هویتی
نگرانی بیش از اندازه در مورد گرایش جنسی خود.نگرانی بیش از حد در مورد هویت جنسیتی خود.
سایر وسواس‌ها
وسواس‌های مربوط به رابطه (مثلاً نگرانی بیش از حد در مورد اینکه آیا شریک زندگی‌تان «همان کسی» است که باید باشد،کاستی ها و ویژگی‌های شریک زندگی)در اینجا نگاهی دقیق‌تر به علل احتمالی وسواس های فکری - عملی می‌اندازیم:
ژنتیک
اختلال وسواس فکری-عملی نشان دهنده ی الگویی از افکار و ترس‌های ناخواسته است که به عنوان وسواس شناخته می‌شوند. این وسواس‌ها، فرد را به انجام رفتارهای تکراری، که به آن اجبار نیز می‌گویند، وادار می کنند. این وسواس‌ها و اجبارها وی را از انجام کارهای‌های روزانه باز داشته و سبب پریشانی او می‌شوند.این افکار، تصاویر ذهنی یا گرایش های ناخواسته مداومی هستند که احساس اضطراب، بیزاری یا ناراحتی را در پی دارند.
در نهایت، فرد احساس می‌کند که برای کاهش استرس خود ناگزیر به انجام رفتار های اجباری است. حتی اگر بکوشد افکار یا گرایش های آزاردهنده را نادیده بگیرید یا از از دست آنها بگریزد، آنها دوباره باز می‌گردند. این امر فرد را به انجام رفتارهای آئینی ویژه ای وادار می کند که به آن اختلال وسواس فکری - عملی گفته شده است.
اختلال وسواس فکری - عملی اغلب پیرامون موضوع های ویژه ایی مانند ترس بیش از اندازه از آلوده شدن به میکروب‌ها می‌چرخد. برای کاهش ترس از آلودگی، ممکن است فرد بارها و بارها دست‌های خود را بشوید تا هنگامی که دست هایش زخم شوند.
برخی از وسواس‌های رایج شامل ترس از آلودگی، وسواس تقارن، ترس از کفرگویی، وسواس جنسی و ترس از وارد کردن آسیب احتمالی به دیگران یا خود است. اجبارها رفتار یا روال‌های تکراری هستند که در پاسخ به وسواس‌ها برای رهایی از اضطراب رخ می‌دهند. اجبارهای رایج شامل شستن بیش از حد دست‌ها، تمیز کردن، شمارش، مرتب کردن، تکرار، ، دوری کردن از محرک‌ها، خنثی‌سازی، جستجوی اطمینان، دعا کردن و چک کردن چیزها هستند. اختلال وسواس فکری - عملی همچنین می‌تواند با بروز وسواس های ذهنی مانند پرهیز های ذهنی و ... آشکار شود. نشخوار های فکری گاهی به عنوان اختلال وسواس فکری-عملی یا وسواسی-اجباری شناخته می‌شوند.
علائم - اختلال وسواس فکری-عملی (OCD)
اختلال وسواس فکری-عملی افراد را به طور متفاوتی تحت تأثیر قرار می‌دهد، اما معمولاً باعث ایجاد الگوی خاصی از افکار و رفتارها می‌شود. اختلال وسواس فکری عملی دارای 3 عنصر اصلی است:وسواس - جایی که یک فکر، تصویر یا میل ناخواسته، مزاحم و اغلب ناراحت کننده به طور مکرر وارد ذهن شما می‌شود.
احساسات - وسواس باعث احساس اضطراب یا پریشانی شدید می‌شود.
اجبار - رفتارها یا اعمال ذهنی تکراری که فرد مبتلا به اختلال وسواس فکری عملی در نتیجه اضطراب و پریشانی ناشی از وسواس احساس می‌کند که مجبور به انجام آنهاست.
رفتار اجباری به طور موقت اضطراب را تسکین می‌دهد، اما وسواس و اضطراب به زودی برمی‌گردند و باعث می‌شوند چرخه دوباره شروع شود.
بیشتر افراد مبتلا به اختلال وسواس فکری عملی هم افکار وسواسی و هم اجبار را تجربه می‌کنند، اما یکی ممکن است کمتر از دیگری آشکار باشد.
افکار وسواسی
تقریباً همه در برهه‌ای از زمان افکار ناخوشایند یا ناخواسته‌ای دارند، مانند این فکر که ممکن است فراموش کرده باشند در خانه را قفل کنند، یا حتی تصاویر ذهنی ناگهانی خشونت‌آمیز یا توهین‌آمیز ناخواسته به ذهن آنان هجوم آورند.اما اگر یک فکر ناخوشایند و مداوم دارید که بر تفکر شما تسلط دارد تا حدی که افکار دیگر را قطع می‌کند، ممکن است وسواس داشته باشید.
برخی از وسواس‌های رایج که افراد مبتلا به OCD را تحت تأثیر قرار می‌دهد عبارتند از:
ترس از آسیب عمدی به خود یا دیگران - برای نمونه، ترس از حمله به شخص دیگری، مانند فرزندانتان
ترس از آسیب رساندن به خود یا دیگران به اشتباه - به عنوان مثال، ترس از اینکه ممکن است با روشن گذاشتن اجاق گاز، خانه را آتش بزنید
ترس از آلودگی به بیماری، عفونت یا یک ماده ناخوشایند
نیاز به تقارن یا نظم - برای نمونه، ممکن است احساس کنید که باید مطمئن شوید که تمام برچسب‌های روی قوطی‌های داخل کابینت شما به یک شکل هستند.
ممکن است افکار وسواسی با ماهیت خشونت‌آمیز یا جنسی داشته باشید که آنها را نفرت‌انگیز یا ترسناک می‌دانید. اما آنها فقط افکار هستند و داشتن آنها به این معنی نیست که شما بر اساس آنها عمل خواهید کرد.
این افکار اگر باعث ناراحتی شما شوند یا بر کیفیت زندگی شما تأثیر بگذارند، به عنوان اختلال وسواس فکری-عملی طبقه‌بندی می‌شوند.
رفتار وسواسی
وسواس عملی به عنوان راهی برای رها شدن، کاهش دادن یا پیشگیری از اضطراب ناشی از فکر وسواسی آغاز می‌شود، اگرچه در واقعیت، این رفتار یا بیش از اندازه است یا ارتباط واقع‌بینانه‌ای با آن ندارد. به عنوان مثال، فردی که از آلودگی با میکروب‌ها می‌ترسد، ممکن است بارها و بارها دست‌های خود را بشوید، یا کسی که از آسیب رساندن به خانواده‌اش می‌ترسد، ممکن است تمایل داشته باشد که یک عمل را چندین بار تکرار کند تا آن فکر را "خنثی" کند.بیشتر افراد مبتلا به اختلال وسواس فکری-عملی می‌دانند که چنین رفتار وسواسی غیرمنطقی است، اما نمی‌توانند از انجام آن دست بکشند و احساس می‌کنند که باید آن را " تنها برای احتیاط" انجام دهند.
انواع رایج رفتارهای وسواسی در افراد مبتلا به اختلال وسواس فکری عملی عبارتند از:
تمیز کردن و شستن دست‌ها
چک کردن - مانند بررسی قفل بودن درها یا خاموش بودن گاز
شمارش
مرتب کردن
احتکار
درخواست اطمینان خاطر
تکرار کلمات در سر
فکر کردن به افکار "خنثی‌کننده" برای مقابله با افکار وسواسی
اجتناب از مکان‌ها و موقعیت‌هایی که می‌توانند افکار وسواسی را تحریک کنند
رفتارهای وسواسی برای دیگران آشکار نیست.
دریافت کمک
اگر فکر می‌کنید که مبتلا به اختلال وسواس فکری -عملی هستید و این بیماری تأثیر قابل توجهی بر زندگی شما دارد، دریافت کمک مهم است.اگر فکر می‌کنید یکی از دوستان یا اعضای خانواده‌تان ممکن است مبتلا به اختلال وسواس فکری -عملی باشد، بکوشید با او در مورد نگرانی‌های خود صحبت کنید و پیشنهاد دهید که کمک دریافت کند.
بعید است که اختلال وسواس فکری- عملی به خودی خود بهبود یابد، اما درمان و پشتیبانی برای کمک به شما در مدیریت علائم و داشتن کیفیت زندگی بهتر در دسترس است.
دو راه اصلی برای دریافت کمک وجود دارد:
خودتان مستقیماً به یک مرکز بهداشت روان مراجعه کنید.
به پزشک عمومی مراجعه کنید - آنها می‌توانند داروی مناسب تجویز کنند یا در صورت لزوم شما را به یک مرکز بهداشت روان محلی ارجاع دهند.
اگر احساس می‌کنید نمی‌توانید ادامه دهید، فوراً با پزشک عمومی یا تیم مراقبت تماس بگیرید.
مشکلات مرتبط
برخی از افراد مبتلا به اختلال وسواس فکری-عملی (OCD) ممکن است مشکلات جدی سلامت روان دیگری نیز داشته باشند یا در آنها پیشرفت کنند، از جمله:افسردگی - وضعیتی که معمولاً باعث احساس غم و ناامیدی پایدار یا از دست دادن علاقه به چیزهایی می‌شود که قبلاً از آنها لذت می‌بردید.
اختلالات خوردن - شرایطی که با نگرش غیرطبیعی نسبت به غذا مشخص می‌شود و باعث می‌شود عادات و رفتار غذایی خود را تغییر دهید.
اختلال اضطراب فراگیر - وضعیتی که باعث می‌شود در مورد طیف وسیعی از موقعیت‌ها و مسائل، به جای یک رویداد خاص، احساس اضطراب کنید.
اختلال احتکار - وضعیتی که شامل جمع‌آوری بیش از حد اقلام و عدم توانایی در دور انداختن آنها می‌شود و در نتیجه مقدار زیادی بی‌نظمی غیرقابل کنترل ایجاد می‌شود.
افراد مبتلا به اختلال وسواس فکری-عملی (OCD) و افسردگی شدید نیز ممکن است احساسات خودکشی داشته باشند.
برای درمان اختلال وسواس فکری و عملی چه شیوه هایی به کار برده می شود؟
برای درمان اختلال وسواس فکری و عملی ، روش‌های متعددی مبتنی بر شواهد علمی وجود دارد. در ادامه مهم‌ترین روش‌ها را معرفی می‌کنم:
۱. رفتار‌درمانی شناختی همراه با پیشگیری از پاسخ
بخشی از رفتار‌درمانی شناختی است و یکی از مؤثرترین درمان‌ها برای OCD محسوب می‌شود. در این روش، بیمار به تدریج با افکار یا موقعیت‌هایی که اضطراب‌زاست مواجه می‌شود و یاد می‌گیرد در مقابل وسواس واکنشی نشان ندهد
همه دستورالعمل‌های درمانی، CBT/ERP را به‌عنوان درمان خط اول معرفی کرده‌اند
معمولاً بین ۱۲ تا ۲۰ جلسه با همکاری درمانگر انجام می‌شود و حتی نسخه‌ی فشرده‌تر نیز وجود دارد
۲. دارودرمانی ( و داروهای تکمیلی)
داروهای ضد افسردگی مانند (فلوکستین، فلووکسامین، سرترالین، سیتالوپرام، کلومیپرامین) اغلب در کنار سایر شیوه های درمانی به کار برده می شوند، به‌ویژه در موارد متوسط تا شدید .اگر پاسخ کافی با این داروها داده نشود، ممکن است داروهای دیگر مانند ونلافاکسین یا در برخی موارد داروهای ضد روان‌پریشی اضافه شوند. دوره مصرف معمولاً ۸ تا ۱۲ هفته طول می‌کشد تا تأثیر کامل نمایان شود و معمولاً برای جلوگیری از عود بیماری حداقل ۱ تا ۲ سال ادامه دارد
۳. درمان‌های کمکی
(درمان پذیرش و تعهد)، روان‌درمانی مبتنی بر شناخت و روش‌های ذهن‌آگاهی اغلب به‌عنوان مکمل به کار می‌روند تا تحمل اضطراب را تقویت کنند و انعطاف‌پذیری روانی افزایش یابد
۴. برنامه‌های درمانی فشرده و حمایت گروهی
برنامه‌های درمانی فشرده سرپایی یا بستری کوتاه‌مدت برای افراد شدیدتر یا ناموفق در درمان‌های معمول کاربرد دارد و شامل ERP بیشتر و تمرین متمرکز است
۵. روش‌های پیشرفته برای افراد مقاوم به درمان
در مواردی که درمان‌های معمول مؤثر نیستند، تحریک مغزی عمیق و تحریک مغناطیسی مغز ممکن است پیشنهاد شوند.
۶. تغییرات سبک زندگی و روش‌های تکمیلی
مدیریت استرس، خواب، ورزش منظم، کاهش کافئین و با خود مهربان بودن می‌توانند کمک‌کننده باشند
یوگا و تن‌آرامی نیز به‌عنوان روش مکمل پیشنهاد شده‌اند. سایر تمرین‌های کاهش استرس می‌توانند مقاومت در برابر وسواس را تقویت کنند، اما باید حتماً همراه با درمان‌های اصلی به‌کار روند .
اگر خود را دچار وسواس فکری - عملی می دانید، ممکن است از این بیماری شرمنده و ناامید باشید. اما مراجعه به متخصصان بهداشت روان و درمانگاه های روانشناسی و روانپزشکی می‌تواند در زمینه پیشگیری از گسترش و مزمن شدن بیماری و درمان آن بسیار سودمند باشد.